A Pontenova: Orixes

Nunha contorna natural incomparábel da zona occidental da provincia lucense, a medio camiño entre o mar e Asturias, sitúase o concello de A Pontenova. A historia desta poboación está estreitamente vencellada á minaría. O seu topónimo leva a pensar que antano existiu outra ponte que servía para atravesa-lo río Eo. Desta maneira, conectaba ambas beiras onde, dende tempos remotos, existían xacementos minerais.

Primeiros poboadores

Os vestixios arqueolóxicos achados na zona sitúan as orixes destas terras coma un espazo habitado a principios da Idade de Pedra. A fertilidade das súas terras e a súa riqueza en materias primas facían que fose un paraxe idílico para asentarse.

Quizais, por este motivo, pouco tempo despois, cando os individuos empezan a organizarse dun xeito máis complexo, apareceron os primeiros castros, aínda que actualmente apenas poden albiscarse por estar cubertos pola maleza. Dos numerosos castros que existen en A Pontenova, os máis importantes son o Castro das Coroas, na parroquia de Bogo, o Castro do Bispo, na parroquia de Rececende e o Castro de Vilameá, na parroquia do mesmo nome.

Aínda de que non existan probas fidedignas, crese que os romanos tamén aproveitaron a abundancia destas terras. É moi probable que a actual estrada nacional que une Lugo e Asturias siga o mesmo trazado que unha antiga calzada romana. De feito, o achado dos xacementos minerais en Galicia data desa época, e estivo motivado pola busca de ouro e ferro necesarios para fabricar armas e outras ferramentas.

Fogar de clérigos e nobres

Coa chegada da Idade Media, distintas ordes monásticas ocuparon este lugar. A Igrexa conseguiu te-lo control territorial gracias á infinidade de doazóns que, tanto nobres coma plebeos, ofrecían para expiar os seus pecados. A presenza de construcións relixiosas e templos que datan desa época son indicios desta realidade. A mostra máis evidente deste asentamento é o Mosteiro de Meira, cuxa construción foi custeada pola orde do Císter no século XII. Así mesmo, na documentación relativa a ese tempo, entre as propiedades monacais mencionábase xa a Vila de Goyos, precursora da actual Pontenova. O interese por este lugar estaba moi vencellado á aparición dun tipo de industria artesanal que aproveitaba a enerxía hidráulica para o seu funcionamento.

Co tempo o estamento eclesiástico perdeu o seu poder, pasando A Pontenova a converterse no fogar de familias nobres, tales como: os Pardo de Cela, os Osorio, os Losada e, especialmente, os Miranda. Precisamente, o poder que esta última tiña na zona, na que A Pontenova se sitúa, é polo que, transcorridos varios séculos, aínda se segue aludindo a ela como Terra de Miranda.

Tempo de cambio  prosperidade: minaría e ferrocarril

A comezos do século XIX este territorio compúñase de tres concellos: Conforto, Miranda e Vilameá. En 1845 convertéronse en dous: Vilaoudriz e Vilameá. Xusto neste momento dous fenómenos propiciaron o desenvolvemento económico das Terras de Miranda, sendo o xerme da verdadeira orixe de A Pontenova.

O primeiro factor clave foi en 1879, ano no que os primos Thomas Sidney Gilchrist e Percy Gilchrist descubriron que, revestindo o interior do convertidor Bessemer dun material refractario básico, podían eliminar o fósforo de mineral de ferro. Ata ese momento, non era económicamente viable a produción de aceiro a partir de ferro fosfórico, que abundaba na maior parte de Europa.

As minas de Vilaoudriz foron denunciadas no ano 1984, e o estado outorgou aa concesión en 1985 a varios particulares e á “Sociedad Sucesores de J.B. Rochet y Cía”, aportando o Capital Social as minas das que era concesionaria, e polas que percibe case un 31% das accións. Julio de Lazúrtegui era co-xerente desta Sociedade, e terminaría sendo o principal impulsor e primeiro presidente da “S.M.V. – Sociedad Minera de Villaodrid”, que se constitúe no ano 1900. A primeira concesión que o estado outorga directamente á “Sociedad Minera de Villaodrid” é a da Mina Eneas, en 1907.

As minas de Vilaoudriz, xunto coas de Viveiro, foron as máis importantes do Noroeste da Península Ibérica. Aínda con pequenas pausas, a súa actividade foi constante. Só durante os primeiros 11 anos de explotación embarcaron máis de 1,800.000 de toneladas de mineral en Porto Estreito, según indican os rexistros do cargadeiro.

A primeira en abrirse foi Mina Vieiro. Viría despois Mina Luisa e, ao norte desta, situábase Mina Consuelo. Finalmente, ó outro lado do río, comezou a extraerse mineral na Mina O Boulloso. Nestas minas traballábase tanto a ceo aberto como en interior.

Como se apuntou con anterioridade, o núcleo urbano atopábase dividido en dous concellos separados polo río Eo. Na parte dereita, Vilaoudriz, onde estaban as minas. E na esquerda, Vilameá, onde se ubicaban as vivendas dos mineiros e as súas familias. As menas minerales encontrábanse nas montañas. Hoxe en día pódese acceder a Mina Consuelo facendo a Ruta das Minas ou a Ruta dos Fornos.

A segunda circunstancia que favoreceu o desenvolvemento económico da comarca foi a creación da Real Fábrica de Sargadelos, no concello de Cervo. De aí sairon os ladrillos cerámicos refractarios que se usaron para a construción dos dous primeiros fornos de calcinación de Vilaoudriz e tamén os dos primeiros de Boulloso. Estes servían para levar a cabo o proceso de desfosforización dos carbonatos de ferro. Oritmo de produción nas minas levou a que se construisen 7 altos fornos- 4 no Grupo Vilaoudriz e 3 no Grupo Boulloso- ao longo de 11 anos – de 1902 a 1913-.

A importancia da actividad mineira e a necesidade de dar saída á materia prima propiciou que en 1902 se construise unha liña de ferrocarril co fin de transportar o mineral ata o cargadeiro de Porto Estreito, ubicado na entrada da ría de Ribadeo. A liña, cun metro de ancho de vía e un trazado de 34 kilómetros, discurría en paralelo ao río aproveitando o val do Eo.

O enxeñeiro que deseñou o trazado desta vía foi D. Joaquín Arriandiaga. Este proxecto foi aprobado polo Real Decreto o 17 de xaneiro de 1901 pero con matices. Para correxilos, o enxeñeiro D. José Luis Torres Vildósola, firma a memoria na que xa se reflexaba o ancho métrico como definitivo para a vía. Julio de Lazúrtegui, ademais de impulsor de la S.M.V., tamén tiña a concesión das minas de Coto Wagner e de Coto Vivaldi, no Bierzo. A súa idea era utilizar os beneficios obtidos da explotación de Vilaoudriz para prolongar a liña ferroviaria ata Ponferrada e instalar alí un complexo siderúrgico. Aproveitando a riqueza en carbón de toda esa zona, pretendía enlazar esta liña ferroviaria coa liña Ponferrada-Villablino para abrir internacionalmente o mercado dese carbón dándolle saída ó mar a través da ría de Ribadeo.

Para crear este traxecto houbo que perforar 13 túneles e levantar 6 pontes. A liña inaugurou o 10 de abril de 1903 e grazas a ela exportouse mineral a Alemaña, Inglaterra, Francia e Bélxica.

En 1905 o ferrocarril empezou a prestar servizo a viaxeiros. Isto provocou a concentración de toda a actividade industrial, social, cultural e comercial nun mesmo punto, causando que, co paso do tempo, ambos concellos – Vilaoudriz e Vilameá- se convertisen nun só: A Pontenova.

A Primeira Guerra Mundial afectou gravemente ao mercado do ferro e acarreou consecuencias negativas para as minas de Vilaoudriz. Para abaratar costes a Sociedade mineira decidiou pechar as Minas Boulloso e centralizou a súa produción no grupo de Vilaoudriz. A actividade reactivouse pouco a pouco ao rematar a guerra pero os niveis de produción nunca volveron a ser os mesmos por dúas razóns: por un lado, a chatarra da guerra era reciclada como materia prima; por outro, incorporáronse novos países ao mercado internacional como exportadores de ferro.

Os malos resultados financieros da sociedade fundadora provocaron que, en 1938 o grupo Krupp- Montana, -hoxe Thyssenkrupp AG)- se encargase da explotación das minas durante un corto período de tiempo. O fundador deste grupo alemán era aliado de Hitler e montara o su imperio a base de man de obra esclava. O seu interese na explotación mineira reducíase a evitar que os Aliados se fixeran cos depósitos de ferro para empregalos na fabricación de armas. Durante ese período, menos da metade do mineral extraído enviouse a Alemaña. A Guerra Civil e a Segunda Guerra Mundial non axudaron a que a situación mellorase e la actividade extractiva foi cada vez menos habitual. En 1964 circulou o último ferrocarril mineiro e, malia que as minas seguiron funcionando un par de anos máis a cargo dunha comunidade de antigos mineiros, a súa produción durante esa época foi totalmente irrelevante. Na actualidade los altos fornos siguen en pe, testigos da gran importancia destas terras no século pasado.